De zin 'ze luisteren niet' loopt als rode draad door het boek
De menselijke maat' moet terug in de sociale zekerheid - het is sinds de toeslagenaffaire een populaire leus. Er is steeds meer aandacht voor wetgeving die te hard uitpakt voor burgers. Maar wordt er wel echt naar de burgers geluisterd?
Er duiken steeds meer verhalen op van burgers die vast komen te zitten tussen de tandwielen van het overheidsapparaat. Uitgerekend het apparaat dat hen zou moeten helpen. Toeslagen aanvragen, werken naast je bijstandsuitkering, met je volwasser kind samenwonen, een tas boodschappen aannemen van je moeder - het kan allemaal voor serieuze geldproblemen zorgen. Ook als de wet dat nooit zo heeft bedoeld.
Gerard Sangers weet er alles van. Hij zit al jaren in de bijstand en schreef er twee boeken over. Hij deelt dan ook graag zijn mening over wat er allemaal beter kan in het sociaal domein. Maar hij begint met een waarschuwing vooraf: zijn ideeën zijn radicaal. Hij weet niet zeker of de lezers van Binnenlands Bestuur die wel willen horen.
Het zal namelijk niet de eerste keer zijn dat hij stuit op weerstand vanuit wat hij 'de ‘systeemwereld' noemt. De zin 'ze luisteren niet' loopt als een rode draad door zijn tweede boek De mening van... een uitkeringstrekker. Waar het eerste boek vooral ging over zijn eigen ervaringen in de bijstand, is het twee de meer een uiteenzetting van Sangers' ideeën over het sociaal domein. Aan die boeken verdient hij zelf overigens niets - de opbrengsten worden immers van zijn uit kering afgetrokken.
De kloof die Sangers ervaart tussen de leefwereld en de systeemwereld is een terugkerend thema in zijn werk. De zestiger heeft het zijn missie gemaakt om die werelden dichter bij elkaar te brengen. 'Ik probeer binnen te komen bij de systeemwereld', zegt Sangers vanuit zijn huiskamer in Middelharnis, Goeree-Overflakkee. Zijn grijswitte haar zit strak achterover en hij rookt een zelf gerolde sigaret. 'Maar ik word geweerd.' Via allerlei kanalen probeert hij zijn boeken aan de man te brengen bij bestuurders, ambtenaren en andere insiders, maar dat wil niet altijd lukken. 'Als ik vraag of ik naar congressen mag komen, dan hoor ik: "U past niet in ons thema", "Er is geen ruimte in het programma", of: "U bent welkom als u 490 euro exclusief btw wilt betalen."'
ANDERE PLANEET
Er zijn ook successen: zo heeft Sangers onlangs zijn boek aangeboden aan oud staatssecretaris Jetta Klijnsma, mocht hij spreken op een congres over het basisinkomen, en kennen steeds meer mensen uit de systeemwereld zijn naam en zijn werk. Toch blijft er een haast onoverbrugbare afstand tussen zijn wereld en die van de ambtenaren, bestuurders, begrotingen en beleid. Die afstand heeft volgens Sangers te maken met het verschil tussen theoretisch en praktisch opgeleiden, tussen IQ en EQ. Daar zit gewoon een Berlijnse muur tussen.' Ik krijg steeds meer het idee dat sommige ambtenaren van een andere planeet zijn', schrijft Sangers in zijn tweede boek. 'Een planeet waar normen en waarden, de menselijke maat, empathie, logisch denken niet van toepassing is.'
Een vrouw uit Tilburg die haar kapotte stofzuiger naar het gemeentehuis moet brengen nemen, om te bewijzen dat die echt kapot is, een vrouw uit Wijdemeren die wordt gekort op haar uitkering omdat haar moeder bood schappen voor haar doet - voor Sangers zijn het verhalen die getuigen van een ernstig gebrek aan empathie vanuit de systeemwereld. Maar ook logisch redeneren is aan ambtsbekleders niet besteed, .als je het Sangers vraagt. Als kruidenier leerde hij denken in kosten en baten. In het publieke domein, zo leerde Sangers, draait het niet om kosten en baten, maar om de vraag: staat het op de begroting? Sangers: 'Als een pilot van een miljoen euro mislukt, is er niemand die zich daar zorgen om maakt. Het stond immers in de begroting. Dat is voor mij niet te volgen. Het is een hele rare wereld.'
Het sentiment dat Sangers uitdraagt, lijkt ook in de rest van de samenleving te groeien.
Nog geen drie op tien Nederlanders hebben vertrouwen in de landelijke overheid, bleek onlangs uit onderzoek van de Erasmus Universiteit Rotterdam. De lokale overheid geniet nog iets meer vertrouwen - 37 procent, - maar ook dat is geen cijfer om trots op te zijn. We leven in een 'laag-vertrouwen samenleving', concluderen de onderzoekers.
KLOOF
Amma Asante, de voorzitter van de Lan delijke Cliëntenraad; die de belangen be hartigt van mensen die voor hun inkomen of ondersteuning afhankelijk zijn van de overheid, kent de kloof tussen de systeemwereld en de leefwereld. Maar Sangers' klacht dat 'ze' niet luisteren, deelt ze niet zonder meer. 'Vanuit cliëntperspectief begrijp ik dat gevoel', zegt ze. 'Maar ik zie: ze luisteren
wel, ze zijn alleen niet altijd bij machte om te doen wat ze willen voor hun inwoners.'
Naar Asante wordt de laatste tijd juist steeds neer geluisterd. 'Nog vaker dan voorheen worden we gevraagd om mee te denken over allerlei dingen. We worden door heel nederland benaderd.' De problemen rondom uitkeringen en toeslagen zijn inmiddels ook bij de gemiddelde Nederlander bekend, merkt Asante. 'Door bijvoorbeeld de boodchappenaffaire en de kinderopvangtoelagaffaire ziet de hele samenleving hoe erg et is. Mensen zijn niet meer zo zeker of we het wel zo goed geregeld hebben.'
Zelfs minister Koolmees (D66) van Sociale aken en Werkgelegenheid (SZN) geeft ge- Jor aan die signalen. Op basis van gesprrekken met gemeenten is hij tot de conclusie gekomen dat de regels rondom de bijstand meer ruimte zouden moeten bieden voor vertrouwen en de menselijke maat. De Participatiewet, die sinds 2015 de bijstands-
:kering regelt. pakt soms onevenredig hard uit, ziet de minister. Hij bereidt daarom een 1ntal mogelijke aanpassingen van die wet voor, maar de uiteindelijke beslissing laat hij over aan zijn opvolger in een nieuw kabinet. Ook Asante ziet de Participatiewet als een belangrijke bron van de problemen die ze in haar dagelijkse werk tegenkomt. 'Mensen die onder de Participatiewet vallen, komen er niet meer uit. Niet meer met de uitkering, niet meer met de zoektocht naar werk. En ze staan vaak tegenover de gemeente, terwijl ze eigenlijk de gemeente als belangrijkste partner zouden moeten hebben.'
AANNAMES
Het probleem zit 'm niet zozeer in de bedoeling van de wet, maar meer in de aannames waarop het beleid is gebaseerd, denkt Asante. 'Wetten worden niet gemaakt met het doel om inwoners in de problemen te brengen. Maar met deze wet worden bepaalde aannames gedaan - over hoe je mensen activeert, hoe je handhaaft, hoe je fraude opspoort - die niet stroken met de realiteit, de leefwereld van de burger.'
Die aannames zijn gestoeld op een mensbeeld dat burgers wantrouwt, maar ook hoge verwachtingen heeft van de zelfredzaamheid van diezelfde burger. 'Het gaat uit van het idee dat je mensen die een uitkering aanvragen goed in de gaten moet houden, omdat ze anders een loopje nemen met het systeem. Dat vertaalt zich in hard sanctie beleid. En het systeem gaat aan de andere kant uit van een bepaald doenvermogen: het wordt van je verwacht dat je zelfstandig kennis neemt van alle voorwaarden van beleid, alles doet wat nodig is om je leven op de rails te krijgen. Je kunt je afvragen of dat wel realistisch is.'
Aan de andere kant gaat het fout in de uitvoering van de wet. Zo heeft de Landelijke Cliëntenraad onderzoek laten doen naar
het verrekenen van inkomsten uit werk met onder meer de bijstandsuitkering. Wat bleek? In meer dan de helft van de gevallen zorgde de combinatie van werk en een) uitkering voor concrete geldproblemen, zoals het niet meer kunnen betalen van de vaste lasten. Asante: 'Het loont dus niet om vanuit een uitkeringssituati!e te gaan werken.
Omdat je er vaak financieel op achteruit gaat en er veel administratieve rompslomp bij komt kijken.'
En soms zorgen pogingen van ambtenaren om die problemen op te lossen voor nog meer verwarring, weet Asante. 'Dan bel je
met de gemeente, leg je de situatie uit, en uiteindelijk wel een plekje krijgen binnen het stelsel. Hoe lang kun je blijven experimenteren?'
SCHONE LEI
Wat is Asante's eindoordeel over de Participatiewet? Zijn er inmiddels zo veel prol>lemen aangetoond dat de hele wet de prullenbak in moet? 'Dat is uiteindelijk aan de Tweede Kamer', begint Asante diplomatiek 'Maar ik heb wel het idee: de wet moet op zo veel punten worden aangepast ... Ik kan me voorstellen dat we beter kunnen beginnen met een schone lei.'
Gerard Sangers is nog duidelijker in zijn antwoord op die vraag. Wat hem betreft moet de Participatiewet zo snel mogelijk worden afgeschaft, en de Toeslagenwet er ook meteen bij. Wat ervoor in de plaats moet komen? Simpel: een basisinkomen. Maar Sangers betwijfelt of de systeemwereld daar al klaar voor is. •